Malatya'da Danişmentliler Devleti

Danişmentli Beyliği, 1080–1178 yılları arasında Sivas merkez olmak üzere Çorum, Tokat, Niksar, Amasya, Malatya, Kayseri şehirleri civarında kurulmuş bir Anadolu beyliğidir. İlk başkenti Niksar olup sonraki başkenti Sivas'tır.

Beylik kurucusu, Azerbaycan’da yaşamış bir Türkmen ailesine mensup olan ve Sultan Alparslan’ın hizmetine girerek onun en gözde emîrleri arasında yer alan Dânişmend Gazi’dir.

Malazgirt Savaşı’na katılan Dânişmend Gazi, zaferden sonra kendisine iktâ edilen Sivas’ı fethederek Dânişmendli hânedanının ilk çekirdeğini teşkil etmiş, daha sonra burayı bir merkez olarak kullanıp maiyetindeki emîrlerle Amasya,

Tokat,

Niksar,

Kayseri,

Zamantı,

Elbistan,

Develi ve Çorum’u zaptederek Anadolu’da kurulan ilk Türkmen beyliklerinden birinin temellerini atmıştır.

Anadolu’da kurulan beyliklerin en büyüklerinden biri olan Dânişmendliler, Anadolu’nun Türkleşmesi açısından önemli hizmetler ifa etmişler ve zaman zaman Anadolu’nun en kuvvetli devleti olan Selçuklular’ı tahakküm altına almışlardır.

Bizans ve Haçlılar’la savaşan

Dânişmend Gazi,

Gümüştegin Gazi,

Emîr Gazi ve Melik Muhammed’in adları asırlarca halk arasında saygıyla anılmış ve destanlara konu olmuştur.

Ancak Yağıbasan’dan sonra iş başına gelen ve birbirleriyle mücadele eden Dânişmendli beyleri Bizans’a ve Atabeg Nûreddin Mahmud Zengî’ye alet olmuş ve Anadolu Selçukluları’na karşı bir koz olarak kullanılmışlardır.

İlk ilerleme bölgelerinde bulunan

Amasya,

Tokat,

Sivas,

Niksar,

Malatya ve Yozgat’ı ele geçiren beyliğin başına 1105 yılında danişment Gazi’nin ölümünden sonra oğlu Emir Gazi geçmiştir.

Ankara ve Kayseri’yi ele geçiren Emir Gazi I. Kılıçarslan’ın ölümünde sonra yaşanan taht kavgasında damadı I. Mesud’u destekledi.

Damadının hükümdar olmasını sağlayan danişmentliler uzun bir süre Anadolu Selçukluları siyasetine yön vermeyi başardılar.

Fakat 1142 yılında Melik Muhammed’in ölümünde sonra saltanat kavgasına tutuşan halefler tarafından devlet ihmal edildi ve beylik zayıflamaya başladı.

Saltanat haleflerinden olan Nizameddin Yağıbasan Sivas’ta, Zünnun Kayseri’de ve Aynüddevle ise Elbistan’da bağımsızlıklarını ilan etiller.

Danişmentlilerin bu zayıflığından faydalanmak isteyen Anadolu Selçuklu Hükümdarı II. Kılıçarslan, öncelikle beyliği yavaş yavaş parçalamış ve ardından 1180 yılında Malatya’yı ele geçirerek beyliğe son vermiştir

Dânişmendliler’in yıkılışından sonra bu hânedana bağlı çeşitli boylar Anadolu’ya dağılmışlar, bazıları da Rumeli’de yerleştirilmişlerdir.

1296-1360 yılları arasında Balıkesir ve Çanakkale yöresinde hüküm sürmüş olan Karesioğulları da muhtemelen Dânişmend Gazi’nin ahfadı tarafından kurulmuştur.

Tokat müzesinde bulunan ve Karesi hânedanından Kutlu Melek Hatun’a ait olan bir mezar taşının şâhidesinde yer alan ibarede Kutlu Melek’in nesebi Melik Dânişmend Gazi’ye bağlanmaktadır.

Ayrıca Balıkesir ve civarında Dânişmend adına ve Dânişmendli ulusuna bağlı oymakların izlerine rastlanmaktadır. Meselâ Balıkesir’in Balya ilçesine bağlı Dânişmend adlı bir bucak bulunmaktadır.

Rivayete göre Dânişmendli Beyliği’nin dağılması üzerine Balıkesir civarına gelip yerleşen Kara Dânişmend’in adına izâfeten bu köye Danişmend adı verilmiştir.

Yine Gönen ve Lapseki yakınlarında Danişmend adını taşıyan iki yerleşim merkezi daha vardır.

Osmanlı Devleti’nin 18 Nisan 1691 tarihli bir fermanla Halep-Adana arasında yaşayan Dânişmendli ulusuna tâbi bir kısım halkı Balıkesir sancağında iskân etmesi de ilgi çekicidir.

Dânişmendliler’den kendi adına para bastıran ilk hükümdar Gümüştegin Gazi’dir.

Dânişmendli paralarında hükümdar portreleri ve aslan simgesini taşıyan paralar vardır.

Dânişmendliler’in hâkimiyeti altında

Sivas,

Malatya,

Kayseri,

Niksar,

Tokat gibi şehirler önemli iktisadî ve sosyal merkezler olmuşlar, Türk-İslâm şehirleri haline gelme özelliklerini de bu devrede kazanmışlardır.

YAZI NETTEN ALINTIDIR / KAYNAKÇA

Ahmed Refik [Altınay], Anadolu’da Türk Aşiretleri, İstanbul 1930,

Mükrimin Halil Yinanç, Türkiye Tarihi, Selçuklular Devri I: Anadolu’nun Fethi, İstanbul 1944,

a.mlf., “Dânişmendliler”, İA, III, 468-479.

TDV İslam ansiklopedisi

#Türkuygarlıkları

Kültür & Sanat, 13 Ekim 2025 11:09